Trung Quốc và Indonesia thừa nhận rằng họ có các yêu sách chồng lấn ở Biển Đông. Tuy nhiên, điều này không nên được hiểu rằng Indonesia thừa nhận tính hợp pháp của "Đường 9 đoạn". Việc cả hai bên công nhận các tranh chấp không tự động mang lại độ tin cậy cho yêu sách của bên kia. Tương tự, chỉ phủ nhận sự tồn tại của một tranh chấp cũng không làm thay đổi thực tế rằng tranh chấp đó vẫn tồn tại. Như Tòa án Công lý Quốc tế đã lưu ý trong bản diễn giải Hiệp ước Hòa bình: "Việc xác định có tồn tại tranh chấp quốc tế hay không là một vấn đề cần được đánh giá khách quan." Các nguyên tắc pháp lý này rất quan trọng để hiểu được động lực giữa Indonesia và Trung Quốc cũng như ý nghĩa của Tuyên bố chung năm 2024 trong chuyến thăm Bắc Kinh của Tổng thống Prabowo Subianto vào ngày 9/11.
Một số nhà phê bình cho rằng Indonesia đã nhượng bộ Trung Quốc, công nhận "Đường 9 đoạn" hoặc yêu cầu Tổng thống Prabowo tránh thực hiện tuyên bố bằng cách thiết lập hợp tác song phương để quản lý tranh chấp. Tuy nhiên, việc thừa nhận sự tồn tại của tranh chấp không có nghĩa là Indonesia nhượng bộ Bắc Kinh, mà là phản ánh một diễn biến tự nhiên nhằm đáp trả lập trường hung hăng của Trung Quốc. Việc Indonesia thừa nhận tranh chấp với Trung Quốc trong Tuyên bố chung chỉ đơn giản là công nhận thực tế rằng tranh chấp đã tồn tại, bởi cả hai bên đã sử dụng các lập luận pháp lý đối kháng kể từ giữa năm 2016.
Như chuyên gia luật Christopher Schreuer từng nhận xét, "rất ít yêu cầu về cách thể hiện lập trường đối lập của các bên để thiết lập một tranh chấp. Đặc biệt, việc một bên phủ nhận sự tồn tại của tranh chấp không có tác dụng gì." Vì vậy, các lựa chọn của Indonesia chỉ giới hạn trong việc định hình diễn ngôn trong nước về các tranh chấp này, thay vì phủ nhận sự tồn tại của chúng. Điều này không nhất thiết phải được coi là sự nhượng bộ Trung Quốc. Tuy nhiên, tuyên bố chung này cũng rất đáng chú ý, mặc dù ý nghĩa của nó cần được nhìn nhận sâu xa hơn.
Mặc dù các nhà hoạch định chính sách của Indonesia trước đây từng đưa ra ý tưởng hợp tác chung với Trung Quốc tại vùng biển quần đảo Natuna - điển hình như Bộ trưởng Ngoại giao Marty Natalegawa vào năm 2014 và Bộ trưởng Điều phối Hàng hải Luhut Panjaitan vào năm 2016 - nhưng đây là lần đầu tiên ý định như vậy được chính thức hóa bằng văn bản. Điều này khác với chính sách lâu đời của Indonesia là phủ nhận những bất đồng về việc liệu "Đường 9 đoạn" của Trung Quốc có chồng lấn với vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Indonesia tại Natuna hay không.
Từ năm 1995, sau chuyến thăm Bắc Kinh của Ngoại trưởng Indonesia Ali Alatas, Jakarta và Bắc Kinh đã duy trì quan điểm rằng không có tranh chấp nào tồn tại, hạ thấp mọi bất đồng tiềm tàng. Ngay cả vào tháng 3/2016, khi tàu Cảnh sát biển Trung Quốc can thiệp vào việc Indonesia bắt giữ tàu cá Trung Quốc Kway Fey tại EEZ Natuna, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Hoa Xuân Oánh vẫn bác bỏ vụ việc, khẳng định rằng "Indonesia không có yêu sách lãnh thổ đối với quần đảo Nam Sa của Trung Quốc, và Trung Quốc hoàn toàn đồng ý rằng quần đảo Natuna thuộc về Indonesia."
Tuy nhiên, một sự thay đổi đã xảy ra trong những tháng sau đó. Để đáp trả sự đối đầu giữa Hải quân Indonesia và hai tàu Hải cảnh Trung Quốc (CCG) cố gắng ngăn chặn việc bắt giữ tàu cá Trung Quốc, Trung Quốc đã lần đầu tiên sử dụng lập luận pháp lý chống lại Indonesia: "Hoạt động này diễn ra tại vùng biển là ngư trường truyền thống của ngư dân Trung Quốc, nơi Trung Quốc và Indonesia có các yêu sách chồng lấn về quyền và lợi ích hàng hải." Trước đây, Trung Quốc từng sử dụng lập luận pháp lý tương tự với các bên tranh chấp khác ở Biển Đông, nhưng không phải với Indonesia.
Indonesia phản bác bằng cách viện dẫn Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS), lập luận rằng các ngư trường truyền thống không được công nhận hợp pháp. Khi Indonesia và Trung Quốc bắt đầu đưa ra các lập luận pháp lý chống lại nhau - Trung Quốc dựa vào các yêu sách lịch sử và Indonesia viện dẫn UNCLOS - đây chính là sự khởi đầu của một tranh chấp chính thức về quyền đánh bắt cá.
Đến năm 2021, các hành vi xâm phạm của Trung Quốc tại khu vực Natuna thông qua đánh bắt cá và thực thi pháp luật đã trở nên thường xuyên. Để đáp trả, Indonesia đã thành lập một đơn vị quân sự mới tại Natuna vào năm 2019, tiến hành các cuộc tập trận quân sự quy mô lớn vào năm 2020 và 2021, đồng thời tăng cường ngoại giao quốc phòng với Mỹ, tập trung vào phòng thủ biên giới. Trong bối cảnh này, Trung Quốc đã gửi công hàm ngoại giao vào tháng 8/2021, yêu cầu Jakarta ngừng các hoạt động tại Khối Cá ngừ. Việc Trung Quốc từ chối quyền khoan khí đốt của Indonesia tại thềm lục địa của mình đánh dấu sự mở rộng yêu sách từ các ngư trường truyền thống sang quyền tài phán hàng hải rộng hơn. Đến thời điểm này, các phe phái trong chính quyền Jokowi đã nhận thấy rằng việc phủ nhận tranh chấp không còn khả thi (quan điểm này vẫn được duy trì trong chính quyền Prabowo).
Các cuộc phỏng vấn năm 2022 cho thấy chính quyền Jokowi đã xem xét các biện pháp thay thế, bao gồm cả cách tiếp cận mà ông Prabowo hiện đang thực thi, nhằm ưu tiên một nhận thức ngầm cho phép cả hai bên cùng tồn tại tại các khu vực tranh chấp. Ông Prabowo đã tiến thêm một bước, đề nghị công nhận sự tồn tại của các yêu sách chồng lấn với Bắc Kinh để đổi lấy sự ủng hộ từ Trung Quốc trong các mục tiêu nội địa và địa chính trị của Indonesia, đặc biệt là tham vọng gia nhập chuỗi giá trị toàn cầu về xe điện. Việc công nhận các tranh chấp như ông Prabowo thực hiện mở ra những cơ hội mới - hoặc phản đối mạnh mẽ "Đường 9 đoạn" của Bắc Kinh tại tòa án quốc tế, hoặc quản lý căng thẳng thông qua việc khép lại các tranh chấp. Jakarta và Bắc Kinh đã chọn cách tiếp cận thứ hai kể từ khi tuyên bố chung được ban hành.
Jakarta có thể tiếp tục phủ nhận vai trò của mình như một bên yêu sách tại Biển Đông, vì họ không tuyên bố chủ quyền đối với bất kỳ thực thể nào ở Trường Sa hoặc Hoàng Sa. Tuy nhiên, việc thừa nhận các tranh chấp cho phép Indonesia hợp tác với các bên yêu sách khác ở Đông Nam Á để thúc đẩy giải quyết tranh chấp - thông qua đàm phán về Bộ Quy tắc Ứng xử hoặc các cơ chế khác. Câu hỏi còn lại là liệu ông Prabowo có thể củng cố những lợi ích tiềm năng từ việc Bắc Kinh chính thức thừa nhận các tranh chấp này hay không.
Trang mạng lowyinstitute.org (Ngày 27/11)
